Bu dönemi incelerken ilk Pers imparatorluğuna yani Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 550-MÖ 330) tarihine dikkatimizi vermemiz gerekmektedir. Haritada gördüğünüz tüm sarı renkli alan bu imparatorluğun sınırlarını göstermektedir.
Bu dönemi incelerken ilk Pers imparatorluğuna yani Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 550-MÖ 330) tarihine dikkatimizi vermemiz gerekmektedir. Haritada gördüğünüz tüm sarı renkli alan bu imparatorluğun sınırlarını göstermektedir.
Ahameniş (Akamenid) İmparatorluğu çok büyük sınırlara ulaşmış bölgemizde tarihteki ilk devlettir. Onun, bugünkü devlet anlayışına göre esasen tarihteki ilk devlet olduğunu söylemek mümkündür. Birçok yerde devlet anlayışının henüz olmadığı o dönemde Ahameniş (Akamenid) İmparatorluğu her özelliğiyle tam bir siyasi devlet niteliğindeydi. Tüm iki asır boyunca tüm o çok geniş bölgeyi ve Gürcistan’ı da yönetiyordu.
Ahameniş İmparatorluğu döneminde Gürcülerin yerleşik olduğu alan iki siyasi birime ayrılıyordu; bunlar “Kartli” ve “Arian Kartli” adını taşıyordu. Bunları teker teker ele alalım.
Kartli, kendisine bağlı otonom olan Egrisi’yle birlikte bugünkü Gürcistan’ın neredeyse tamamını kapsıyordu ve Ahameniş İmparatorluğu’nun doğrudan bir parçası değil, imparatorluğa vasal olarak bağlıydı ve Ahameniş İmparatorluğu Kartli’yi, kuzeyli göçebelerin Ahameniş İmparatorluğu içlerine gelişini engellemekten sorumlu tutuyordu. Egrisi’nin ise Kartli’nin siyasi bir otonomu olduğu şuradan da görülüyor; Azo’nun Kartli’den çıkarılmasından sonra kral Parnavaz ve Egrisi (Kolkheti) kralı Kuci ilişkilerini ataları gibi yeniden canlandırıyorlar ve Kuci Parnavaz’a “Sen büyüğümsün ben küçüğünüm” diyor. Burada yaşça büyük küçüklükten değil siyaseten büyük ve küçük olmaktan söz ediliyor.
Arian Kartli bugünkü Türkiye’nin kuzeydoğu kesimini; bugünkü Trabzon, Artvin, Erzurum ve devamındaki başka bölgeleri kapsıyordu. Arian Kartli bölgesi doğrudan Ahameniş İmparatorluğu’nun parçasıydı. Arian Kartli isminin başındaki “Arian”, o bölgenin de Kartli olduğunu ancak imparatorluğa askeri vasal olarak bağlı olan Kartli’den farklı olarak doğrudan Ahameniş İmparatorluğu sınırları içine girdiğinin altını çizmek için gerekliydi.
“Arian” terimi İran anlamına geliyor olabilir. Arian Kartli, yani İran Kartli’si anlamını taşıyabilir. Eğer böyleyse bu durumda o, Kartli’nin İran’a bağlı kesimiydi anlamına gelir.
Bu hususta ikinci ve daha inandırıcı bir versiyon bulunmaktadır. Azo tarihte Arianes dze yani Ariane’nin oğlu diye anılmaktadır. Azo’nun Ariane’nin oğlu mu olduğu yoksa Ariene’nin o hanedanın ismi mi olduğu yani soyadı mı olduğu soru işaretidir. Tarih anlatıcıları Ariane hanedanı hakkında bir şey söylememektedir. Fakat bu hanedanın başka üyeleri hakkında bilgimiz olmadığı böyle bir durumda sadece Ariane oğlu Azo hakkında elimizde veriler varsa; Ariane oğullarını yani Arianeleri hanedan soyu olarak kabul etmekle hata yapmış olmayız. Bu durumda da Arian Kartli, Kartli’nin Ariane’ler tarafından yönetilen kesimi anlamına gelir. Ki, o zaman Ahameniş devletinin ismi de onu yöneten hanedanın soyadından geliyordu.
Makedonyalı Büyük İskender Ahameniş İmparatorluğuna saldırıp yenerken bazı bölge yöneticileri Perslere karşı geldi ve İskender’e katıldı. Azo da İskender’e katılanlar arasında yer aldı. Kartli Mamasakhlisi (Kartli yöneticilerinin o zamanki unvanı mamasakhlisi-dir) olan Parnavaz’ın amcası Samara ise Perslere sadık kaldı ve İskender’e karşı olan siyasi grupta yer aldı. Bu yüzden de bu iki Gürcü yönetici birbirleriyle karşı karşıya geldiler. Arian Kartli yöneticisi Azo Kartli yöneticisi Samara’yı yendi. Bu doğaldı da çünkü Azo’yu Büyük İskender destekliyordu. Azo, Büyük İskender’in talimatıyla taht merkezini Mtskheta’ya taşıdı. Kafkasya geçitlerini kontrol etmek için; İran uydusu Samara değil de kendisine sadık ve güvenilir olan Azo Büyük İskender’in işine geliyordu.
Parnavaz’ın amcası Samara, onun ataları ve genelde Kartli monarşi devletinin başındaki herkes Ahameniş İmparatorluğu döneminde მამასახლისი/Mamasakhlisi unvanıyla anılır. Arian Kartli’nin başındaki yöneticiler ise Azo da dâhil olmak üzere, Azo’nun taht merkezi henüz Arian Kartli’de iken de Azo daha sonra Kartli’ye Mtskheta’ya yerleştikten sonra da მეფე/mepe yani kral olarak anılmaktadır. Bazı kaynaklar bağımsız Gürcistan’ın ilk kralı olarak Azo’yu kabul ediyor. Parnavaz’ın üstünlüğünün altını çizen ve Azo’yu olumsuz siyasetçi olarak gören bazı kaynaklar ise ilk kral olarak Parnavaz’ı (MÖ 331 - MÖ 234) kabul etmektedir.
Bu iki terim arasında ne fark vardır? Hangisi daha üstündür, mepe/kral mı mamasakhlisi mi? Bunu anlayabilmek için Gürcücenin kendine has özelliklerini ve o dönemin siyasi yaşamının detaylarını hatırlamalıyız.
O dönemde Gürcistan’da “უფალი/upali” sözü dini yapılanmanın başındaki kişiyi ifade ederdi. Örneğin bölgenin dini merkezi olan Kartli bölgesinde Gori yakınlarındaki უფლისციხე/Uplistsikhe’nin adı buradan gelir. Kadın ve erkek için bu terimin ayrı türevleri vardı; erkek için “Mam-upali/მამ-უფალი”, kadın için “Ded-upali/დედ-უფალი” terimi kullanılırdı. Bu terimler zamanla şu şekilde değişikliğe uğradı: mamupali=mampali=meupe=mepe, dedupali=dedopali. Buradan görüldüğü üzere kral anlamındaki mepe/მეფე terimi; ya sadece dini lider için ya da hem halkı yöneten, monarşik-siyasi lider hem de aynı zamanda dini lider olan kişi için kullanılırdı. “Meupe/მეუფე” kelimesi Gürcücede bugün de en yüksek dini makam için “Mepe/მეფე” ise sadece iktidarın başındaki kral için kullanılmaktadır. O uzak geçmişte ise “Mepe/მეფე” ile “Meupe/მეუფე” arasında anlam olarak bir fark yoktu.
Kartli’nin Samara’dan önceki monarşi yöneticileri sadece siyasi yöneticiydiler ve dini lider değillerdi. Bu yüzden de onlara mamasakhlisi/მამასახლისი deniyordu ve dolayısıyla მეფე/mepe denmiyordu. Arian Kartli’de ise monarşinin başındaki kişiler hem siyasi hem de dini liderliği birlikte üzerinde taşıyorlardı ve bu yüzden de onlara mepe/მეფე deniyordu. Parnavaz Azo’yu Kartli’den çıkardıktan sonra Arian Kartli’nin devlet düzenine benzer şekilde dini lider vasfını da kendi üzerine aldı ve ülkenin hem siyasi hem de dini yöneticisi oldu. Bu nedenle de ona mepe/მეფე denmiştir. Daha sonraki dönemlerde ise özellikle de Hristiyanlığın gelmesiyle birlikte monarşinin başındaki hükümdarlar dini lider vasfını yitirdi, fakat “Mepe/მეფე” monarşi yönetiminin liderinin unvanı olarak kaldı.
Samara ve onun atalarının yaşadığı dönemde kendilerine mepe denmiyor oluşu onların monark-hükümdar olmadığı anlamına gelmemektedir. Durum şudur ki o dönemde Gürcü dilinde en yüksek monarka dini lider vasfı yüklemeden “Mamasakhlisi” unvanı verilmişti.
“Sakhli” kelimesi kendi açısında Gürcü dilinde bu güne kadar hanedanı, soyadını da ifade ediyor. Bey sülalesinden soyadının temsilcileri toplanıp soylarıyla ilgili bir organizasyon oluşturduklarında bu organizasyonun adına “Sakhli/სახლი” derlerdi. Örneğin “Şervaşidzeta Sakhli/შერვაშძეთა სახლი”, “Sakhlis Metauri/სახლის მეთაური”, “Sakhlikatsi/სახლიკაცი” vd. Bu münasebetle, ilave açıklamaya gerek kalmaksızın “Mamasakhlisi/მამასახლისი” terimi doğrudan doğruya monarşik yönetim hanedanının başındaki kişiyi yani günümüz Gürcücesindeki ifadeyle mepe/მეფე yani kralı ifade etmektedir.
(Mamasakhlisi kelimesi aradan yüzyıllar geçtikten sonra eski anlamını kaybedip başka bir anlam kazanmıştır. O terim, köyün başındaki yöneticiyi, en küçük devlet görevlisini ifade edecek şekilde ortaya çıkmıştır. Fakat bu 22-24 asır sonra olmuştur. O eski çağda ise bu kelimenin kral/mepe-მეფე anlamı vardı).
Bunun haricinde bir husus daha var; Kartli monark-hükümdarları Kartli değil Mtskheta/მცხეთა Mamasakhlisi olarak ifade ediliyorlardı. Neden? Böyle bir sıfat, yani tüm Kartli yerine sadece Mtskheta Mamasakhlisi denmesi onlar için küçültücü değil miydi?
Bu konuda da Gürcü dilinin detaylarından ve ülke tarihinden yardım alacağız.
Bildiğimiz üzere, dönemin başkenti Mtskheta’nın adı en başlarda “Kartli” veya “Karti” idi (L sesi sonradan eklendi). Burada dikkat çekici olan şudur ki; Abhazca (აფხაზური/Apkhazuri) ve Megrelce’de (მეგრული/Megruli) Gürcistan’ın başkenti Tiflis’e (თბილისი) bugün de “Karti” diye hitap edilmektedir. Bu diller en eski eğilimleri içinde barındırmaktadır. Eskiden, milattan önceki dönemde, “Kartli (ქართლი)” hem ülkenin adıydı hem de ülkenin başkentinin!
მცხეთა/Mtskheta kelimesi “Meskhta/მესხთა” anlamına gelmektedir. Bu terim, Meskheti’den gelen hanedan soyunun öne çıkarak en yüksek mevki yani iktidara ulaşmasından sonra ortaya çıkmıştır. “Meskhta/მესხთა” yani “Mtsketa/მცხეთა” en başlarda hanedanı, hanedanın soyadını ifade ederdi ve sonradan şehrin adına dönüştü. Kartli’nin monark-hükümdarlarının unvanı “Mtsketis Mamasakhlisi” terimi, onların Meskhi hanedanından monarklar olduğu ve Kartli’nin yani Sakartvelo/Gürcistan’ın kralları olduğu anlamına gelmektedir.
Bunu “Mtsketis Mama Sakhlisi = Mtsketis Sakhlis Mama = Meskhta Sakhlis Mama = Meskhta Dinastiis Mamamtavari” şeklinde ifade edebiliriz ve tüm bunlar yukarıda açıkladığımız anlamı ortaya çıkarır.
Copyright © 2023 Gurcu.org
